Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, στις 30 Οκτωβρίου του 1944, από τους Γερμανούς κατακτητές έγινε αποκλειστικά από τις αγωνιζόμενες κατά της ξένης κατοχής δυνάμεις της Εθνικής Αντίστασης. Η Θεσσαλονίκη αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση, γιατί, παρά τη συμφωνία της Καζέρτας να παραδοθεί στον Βρετανό αρχιστράτηγο Σκόμπι, όπως στην Αθήνα, η απελευθέρωση εδώ έγινε από τον λαϊκό απελευθερωτικό στρατό.
Έτσι παρά την εντολή του Σκόμπι, αλλά και του διοικητή του ΕΛΑΣ Στέφανου Σαράφη, να παραμείνουν οι ανταρτικές δυνάμεις στις παρυφές της πόλης και να περιμένουν την απόβαση των Βρετανών, οι ηγέτες της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ, ο στρατιωτικός διοικητής υποστράτηγος Ευριπίδης Μπακιρτζής και ο καπετάνιος Μάρκος Βαφειάδης, δεν τήρησαν τη συμφωνία. Το πρωί της 30ης Οκτωβρίου επέτρεψαν την είσοδο στην πόλη στρατιωτικών τμημάτων του ΕΛΑΣ, που ήδη είχαν καταλάβει περιφερειακές συνοικίες της πόλης από τα μέσα Οκτωβρίου, ενώ η διοίκηση των ανταρτικών δυνάμεων είχε εγκατασταθεί στη βίλα Μοσκώφ στην πλατεία Τερψιθέας της πάνω πόλης.
Από την παρέλαση της απελευθέρωσης στις 30 Οκτωβρίου 1944 στη Θεσσαλονίκη.
Ανήμερα της 30ής Οκτωβρίου ο Μάρκος Βαφειάδης έστειλε το περίφημο τηλεγράφημα προς το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, στο οποίο σε αδρές γραμμές έδωσε το κλίμα και τα ανοιχτά θέματα εκείνων των ημερών:
«…Τμήματά μας εισήλθον Θεσσαλονίκη σήμερον 3ην μετά μεσημβρίαν. Λαός Θεσσαλονίκης έξαλλος από ενθουσιασμόν διατρέχει οδούς πόλεως εναγκαλιζόμενος αντάρτες. Εργοστάσια ηλεκτροφωτισμού και μύλος Αλλατίνι κατόπιν επεμβάσεως ΕΛΑΣ διασώθηκαν. Εστία εθνοπροδοτών ΧΑΝ παρέδωσε βαρύν οπλισμόν. Θα αναγκαστεί εις παράδοσιν. Τμήματά μας προσανατολίζονται προς δυτικόν τμήμα πόλεως για χτυπήματα. Γνώμη μας Μπακιρτζής με επιτελείο ομάδας φθάσει εις Θεσσαλονίκην…».
Η αποχώρηση και των τελευταίων Γερμανών στρατιωτικών ολοκληρώθηκε το απόγευμα χωρίς να κινδυνεύσει η πόλη, πέρα από την ανατίναξη μιας προβλήτας του λιμανιού. Με την επέμβαση μελών του ΕΛΑΣ δεν ανατινάχτηκαν οι μύλοι Αλλατίνι και το εργοστάσιο ηλεκτροφωτισμού που είχαν σχεδιάσει να υπονομεύσουν με δυναμίτη οι αποχωρούντες Γερμανοί. Επίσης η χωροφυλακή, που είχε συνεργαστεί με τις δυνάμεις κατοχής, αφοπλίστηκε και κλείστηκε στο μέγαρο της ΧΑΝΘ. Η εξουσία περιήλθε για δεκαπέντε μέρες περίπου στην εαμική κυριαρχία, ώσπου να εγκατασταθούν οι εκπρόσωποι της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας στην πόλη.
Σύσσωμη σχεδόν η Θεσσαλονίκη στην επίσημη λειτουργία μετά την απελευθέρωση
Παρέλαση θριάμβου
Από το μεσημέρι, μόλις εξαφανίστηκε ο κίνδυνος από τους υποχωρούντες Γερμανούς, ο κόσμος ξεχύθηκε στην πόλη και υποδέχονταν με ενθουσιασμό τους αντάρτες της 11ης μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Σε όλα τα σπίτια υψώθηκαν μεμιάς πολλές σημαίες, ελληνικές, συμμαχικές και κόκκινες. Από τις επιτροπές ετοιμάστηκαν τιμητικές αψίδες και στεφάνια για τους ελευθερωτές. Τα τμήματα του ΕΛΑΣ εισέρχονταν στην παραλιακή λεωφόρο Νίκης και παρήλαυναν μαζί με πολιτικά τμήματα του εφεδρικού ΕΛΑΣ, της ΕΠΟΝ και των αντιστασιακών οργανώσεων του ΕΑΜ επί 2,5 ώρες μέσα σε ένα παραλήρημα αυθόρμητου ενθουσιασμού. Επίκεντρο των πανηγυρισμών ήταν η πλατεία της Αγίας Σοφίας.
Καπετάνιοι του ΕΛΑΣ στην παρέλαση της Θεσσαλονίκης.
Την ξεχωριστή αυτή εθνική έξαρση περιγράφει ο συγγραφέας Γιώργος Ιωάννου που έζησε ως παιδί τη μεγάλη μέρα:
« Από την οδό της Αγίας Σοφίας κατέβαιναν, σαρώνοντας τις γειτονιές, τα παιδιά του Κουλέ Καφέ, του Αγίου Παύλου, της Ακρόπολης, της Κασσάνδρου. Το Τσινάρι, Εσκί-Ντελίκ, Προφήτης Ηλίας, Διοικητήριο κατέβαιναν τη Βενιζέλου. Από το Βαρδάρι πάλι ερχόταν, ξιπόλυτη, ρακένδυτη, πειναλέα, σπαρταρώντας από ενθουσιασμό, η Ραμόνα, η Επτάλοφος, ο παλιός Σταθμός, η Νεάπολη, η Σταυρούπολη, ενώ αντίθετα, από ανατολικά κατέφταναν μέσα σε σκόνη και αλαλαγμό, με τρομπέτες, παντιέρες, λάβαρα και χωνιά, η Τούμπα, η Αγία Φωτεινή, η Ευαγγελίστρια, η Τριανδρία, ακόμα και η τόσο μακρινή Καλαμαριά. Πλημμύρισαν δρόμοι και πλατείες. Πανζουρλισμός. Φιλιόμασταν, αγκαλιαζόμασταν, χαϊδευόμασταν, δεν ξέραμε τι λέμε από την ταραχή μας. Λέγαμε «Χριστός Ανέστη», λέγαμε «Ελευθερία», «Ποτέ ξανά». Σάμπως να ’ταν στο χέρι μας, αλλά έτσι νομίζεις σε τέτοιες στιγμές…».
Ο στρατιωτικός διοικητής της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ
Ευριπίδης Μπακιρτζής και ο μητροπολίτης Κοζάνης Ιωακείμ (δεξιά) τη μέρα της απελευθέρωσης στη Θεσσαλονίκη.
Ο επίσημος εορτασμός της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης πραγματοποιήθηκε δυο μέρες αργότερα, την 1η Νοεμβρίου, σε κλίμα ενότητας και παλλαϊκού ενθουσιασμού στην πλατεία της Αγίας Σοφίας. Σε μια πρωτόφαντη κοσμοπλημμύρα, τιμήθηκε η μνήμη των θυμάτων της κατοχής και των ηρώων του αντιναζιστικού αγώνα, παρουσία του αντάρτη μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ, ηγετών της αντίστασης και της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, Βρετανών αξιωματικών και αντιπροσωπειών από τα χωριά όπου οι ναζί είχαν προκαλέσει τα φοβερά ολοκαυτώματα. Στο παλλαϊκό μνημόσυνο δε παρέστη ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος, αν και είχε χοροστατήσει προηγουμένως στη δοξολογία μέσα στον εκκλησία της Αγίας Σοφίας. Η χορωδία του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης έψαλλε το «Επέσατε θύματα εσείς…», ενώ η εθνική μυσταγωγία έκλεισε με τον εθνικό ύμνο που ήταν μια παλλαϊκή κραυγή για ελευθερία και τιμωρία των συνεργατών των ναζί.
Ο επίσημος γιορτασμός της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης
από τους ναζί έγινε την 1η Νοεμβρίου στην πλατεία Αγίας Σοφίας.
Επίκεντρο της τελετής ήταν ένα λευκό ξύλινο πυραμοειδές κενοτόφιο, φιλοτεχνημένο από άγνωστο καλλιτέχνη. Στις τέσσερις πλευρές υπήρχαν χάλκινες ανάγλυφες παραστάσεις με συμβολικές εικόνες του αγώνα, όπως μια γυναικεία μορφή, η Ελευθερία, που ορμά ακάθεκτη με υψωμένο στο χέρι της το ξίφος. Το ιστορικό μνημείο κατέστρεψαν ταγματασφαλίτες μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, το Φεβρουάριο του 1945.
ΕΑΜική εξουσία
Από την πρώτη στιγμή το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ είναι η μοναδική λαϊκή εξουσία που αρχίζει το έργο της ανόρθωσης και της ανασυγκρότησης της Θεσσαλονίκης. Επικεφαλής της νέας εξουσίας είναι η εκλεγμένη από λαϊκές αντιπροσωπείες Προσωρινή Δημοτική Επιτροπή με πρώτο δήμαρχο τον καθηγητή και πρώην πρύτανη του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Δημήτριο Καβάδα. Ακολούθησε μετά από μικρό χρονικό διάστημα ο γιατρός Λεωνίδας Καραμαούνας. Δυο ακόμα Δήμαρχοι χειρίστηκαν τις τύχες του Δήμου ως το καλοκαίρι του 1946. Ήταν ο διευθυντής της Νομαρχίας Παναγιώτης Σταθακόπουλος και ο δικηγόρος Πέτρος Λεβής.
Την τάξη στην πόλη αναλαμβάνει η Εθνική Πολιτοφυλακή, ενώ επιτροπές μπαίνουν επικεφαλής ζωτικών τομέων της αποδιαργανωμένης πόλης, λόγω της κατοχικής λαίλαπας (στην ύδρευση, τον επισιτισμό, τη συγκοινωνία κλπ.). Ξανακυκλοφορούν οι εφημερίδες και ανοίγουν κομματικά γραφεία. Μια υποχρεωτική φορολογία σε εμπόρους και επιχειρηματίες για να αντιμετωπιστεί ο επισιτισμός της πόλης, που είχε διακοπεί από τους Βρετανούς, προκάλεσε αντιδράσεις στα λαϊκά στρώματα, κατάσταση που επιδεινώθηκε και από άστοχες ενέργειες των ηγετών της λαϊκής εξουσίας. Πάντως, πέρα από κάποιες προσωπικές αντεκδικήσεις και πλιάτσικο καταστημάτων, τα προϊόντα των οποίων μοιράστηκαν σε απόρους, επιβλήθηκε υποδειγματική τάξη και αποσοβήθηκαν πράξεις αντεκδίκησης.
Μια αγγλοϊνδική ταξιαρχία που είχε φθάσει στη Θεσσαλονίκη, κατ’ εντολή του Σκόμπι, για να εισέλθει στην πόλη μετά την αποχώρηση των Γερμανών, αναγκάστηκε να στρατοπεδεύσει στο Καραμπουρνάκι. Δεν συμμετείχε στη διακυβέρνηση ούτε αναμίχτηκε σε επεισόδια, όπως στα περίφημα Δεκεμβριανά στην Αθήνα.
Ο εορτασμός της επετείου
Την επόμενη χρονιά, το 1945, επιχειρήθηκε να γιορταστεί η πρώτη επέτειος της απελευθέρωσης της πόλης με την προκλητική παρουσία «εθνικοφρόνων» που επιτέθηκαν σε τμήμα διαδηλωτών με πυροβολισμούς, αφήνοντας στο πεδίο της σύγκρουσης ένα νεκρό και 12 τραυματίες. Μέσα σε ένα κλίμα πόλωσης και έντονου αντικομουνισμού διακόπηκε για πολλά χρόνια ο επίσημος εορτασμός της επετείου. Αυτή η αντίδραση και η διακοπή του εορτασμού εξηγείται από τις συνθήκες που επικρατούσαν, καθώς η επέτειος της απελευθέρωσης εντάχθηκε στους εμφύλιους ανταγωνισμούς της εποχής. Δεν υπήρχε και ενδιαφέρον από τους αποκαλούμενους «φιλήσυχους» πολίτες, από το φόβο όξυνσης των πολιτικών παθών.
Μετά από 37 χρόνια, μόλις το 1981, οι Θεσσαλονικείς τίμησαν την επέτειο της ‘’απολυτρώσεως της πόλεωςς από τη ναζιστική λαίλαπα» με πρωτοβουλία του τότε δημάρχου Θανάση Γιαννούση και τη συμμετοχή των δημάρχων Σταυρούπολης, Αμπελοκήπων, Ευόσμου και Συκεών. Την παρακαταθήκη αυτή συνέχισε μέχρι το 1986 και ο κατοπινός δήμαρχος Θεοχάρης Μαναβής, ενώ επί δημαρχίας Σωτήρη Κούβελα παύει κάθε δημοτικός εορτασμός της «ενοχλητικής» αυτής επετείου.
Το υπουργείο Μακεδονίας Θράκης και η ΤΕΔΚ Θεσσαλονίκης συνεχίζουν να τιμούν την επέτειο, ώσπου, μετά το 1989, στο όνομα της ‘’εθνικής συμφιλίωσης’’, σβήνεται από το αυτοδιοικητικό εορτολόγιο και δεν εντάσσεται στον επίσημο τριήμερο εορτασμό της ‘’επετείου του ΟΧΙ’’. Έκτοτε ο εορτασμός εξαντλούνταν σε μια τυπική στρατιωτική τελετή στο ηρώο του Γ΄ Σώματος Στρατού, που τα τελευταία χρόνια έπαψε να γίνεται και αυτή. Σήμερα, μετά από εφτά δεκαετίες, δεν υπάρχει στον κεντρικό δήμο κανένας δρόμος με την ιστορική ημερομηνία ‘’30/10/1944’’ και τα τα ονόματα των απελευθερωτών της. Αντίθετα παραμένουν, με απόφαση του χουντικού Δημοτικού Συμβουλίου Θεσσαλονίκης και την ανοχή των κατοπινών, τα ονόματα όσων προϋπάντησαν και συνεργάστηκαν με τους κατακτητές.
Είναι καιρός όμως να αποκατασταθεί στην πράξη η ιστορική αλήθεια. Να αρθεί η σκόπιμη λήθη και να γίνει αφορμή η επέτειος για διάφορες δράσεις τιμής και μνήμης. Μια πρώτη συμβολική χειρονομία, μακριά από πράξεις ρεβανσισμού, είναι η αποκαθήλωση των δύο κατοχικών δημάρχων και η ονοματοθεσία δρόμων με τους ηγέτες της απελευθέρωσης Ευριπίδη Μπακιρτζή και Μάρκο Βαφειάδη, και του μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ. Αυτονόητη έκφραση τιμής και ευγνωμοσύνης που εκδήλωσαν εδώ και αρκετά χρόνια δήμοι της Μείζονος Θεσσαλονίκης.
Έμπρακτη τιμή
Η επίσημη καθιέρωση της επετείου της απελευθέρωσης του 1944 θα είναι μια έμπρακτη τιμή για τους χιλιάδες εκτελεσμένους από τον στρατό κατοχής και τους συνεργάτες τους, τους νεκρούς από τη βία, την ασιτία και την πείνα, εξαιτίας του κατοχικού καθεστώτος και των ντόπιων συνεργατών του. Την περίοδο 1941-44 στο πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης περίπου 5.000 άτομα έχασαν τη ζωή τους από τις έμμεσες συνέπειες (3.090 συμπατριώτες μας πέθαναν από την πείνα, από τους οποίους 1785 στον αποτρόπαιο λιμό του 1942). Σύμφωνα, εξάλλου, με στοιχεία του Ληξιαρχείου Θεσσαλονίκης, οι εκτελέσεις Ελλήνων πολιτών από τα γερμανικά στρατεύματα και τους συνεργάτες τους έφτασαν τα 850 άτομα από ένα σύνολο 1570 ατόμων που πέθαναν, σύμφωνα με την αιτιολογία του θανάτου, από πυροβόλο όπλο μέσα στην πόλη. Συγκεκριμένα, σε εκτελέσεις για αντίποινα ή καταδίκες για διάφορες αντιστασιακές ενέργειες έχασαν τη ζωή τους 467 άτομα στη Θεσσαλονίκη. Εχει ενδιαφέρον να τονιστεί, αποτίοντας φόρο τιμής στην αγωνιζόμενη αντιστασιακή νεολαία, ότι το 45% των εκτελεσθέντων, οι μισοί σχεδόν, ήταν μεταξύ 21 και 30 ετών και το 31% μεταξύ 30 και 40 ετών. Ενα ποσοστό 8% των εκτελεσθέντων ήταν έφηβοι, αμούστακα παιδιά, κάτω των 20 χρόνων. Βέβαια, θύματα βίαιων θανάτων καταγράφονται και στις δύο παρατάξεις του κατοχικού εμφύλιου διχασμού, των «κομμουνιστών» και των «εθνικοφρόνων». Η ιστορική έρευνα ξεσκονίζει τα συγκεχυμένα στοιχεία και καταλογίζει τις ευθύνες και τον αριθμό τους.
Στον μακάβριο κατάλογο των θυμάτων της πόλης κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής συγκαταλέγονται και οι 43.000 περίπου Εβραίοι δημότες της Θεσσαλονίκης που πέθαναν στα κρεματόρια των ναζί, μια φοβερή γενοκτονία και μια θλιβερή απώλεια συνδημοτών μας που δεν αποτιμήθηκε ανάλογα και έμπρακτα από τους συμπολίτες τους και τις δημόσιες αρχές. Για όλους αυτούς τους λόγους η 30η Οκτωβρίου από μέρα διχασμού θα πρέπει να γίνει ημέρα εθνικής ενότητας που θα τιμά τα θύματα της γερμανικής κατοχής στη Θεσσαλονίκη. Να ενταχθεί, εν τέλει, στον τριήμερο επίσημο εορτασμό, μαζί με την 26η και 28η, καί η 30η Οκτωβρίου, ως ημέρα απελευθέρωσης της πόλης από τους ναζί.
Από ανεπιθύμητη και αδιάφορη για δεκαετίες η επέτειος να γίνει ημέρα μνήμης για τους χαμένους, τους εκτελεσμένους, τους κατατρεγμένους συμπατριώτες μας, αλλά και μέρα τιμής για τους ήρωες, τους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, τους ελευθερωτές και τον αγωνιζόμενο λαό, που κράτησαν ζωντανό το όραμα της ελευθερίας, της εθνικής αξιοπρέπειας και της ανεξάρτητης πατρίδας….
Πηγές:
Συντομευμένο κείμενο ομιλίας που έγινε από τον Χρίστο Ζαφείρη στην πανηγυρική συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου Θεσσαλονίκης στις 2.11.2015.
Οι φωτογραφίες προέρχονται από το βιβλίο του φωτογράφου της Εθνικής Αντίστασης Σπύρου Μελετζή «Με τους αντάρτες στα βουνά» και τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας.
Κάντε Like στη σελίδα μας στο Facebook ''Θεσσαλονίκη-Ιστορικό Αρχείο''
για να ενημερώνεστε καθημερινά για ιστορικά θέματα της Θεσσαλονίκης και της Μακεδονίας
