Σύμφωνα με την παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας που σήμερα βρίσκεται στον ομώνυμο Ιερό Ναό στο Βέρμιο, είναι έργο του Αποστόλου και Ευαγγελιστή Λουκά. Το όνομα Σουμελά ετυμολογείται από το όρος Mελά και το ποντιακό ιδίωμα «σού», που σημαίνει «εις το», και έγινε Σουμελά «εις του Μελά».
Το 386 μ.Χ, οι Αθηναίοι μοναχοί Bαρνάβας και Σωφρόνιος ίδρυσαν το μοναστήρι στο όρος Mελά στον Πόντο, ύστερα από αποκάλυψη της Παναγίας. Εκεί, σύμφωνα με την παράδοση, είχε μεταφερθεί από αγγέλους η Ιερή Εικόνα της Παναγίας της Aθηνιώτισσας, την οποία είχε εικονογραφήσει ο Ευαγγελιστής Λουκάς. Κατά καιρούς έκαναν επιδρομές στη Μονή κλέφτες και αλλόθρησκοι λόγω του πλούτου και της φήμης της. Υπάρχουν σχετικές αναφορές για θαυματουργικές επεμβάσεις της Παναγίας για τη σωτηρία του μοναστηριού.
Το 1922, εποχή που οι Έλληνες της Μικράς Ασίας και του Πόντου διώχτηκαν από τα εδάφη των προγόνων τους, οι μοναχοί έκρυψαν την εικόνα της Mεγαλόχαρης, τον σταυρό του αυτοκράτορα Mανουήλ Γ΄ Kομνηνού και το χειρόγραφο Ευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου, στο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας.
Τότε, η Ιερή Εικόνα θάφτηκε για τριάντα περίπου χρόνια στα αγιασμένα χώματα της.
Ο Πολύκαρπος Ψωμιάδης, και ο Λεωνίδας Ιασονιδης, Μητροπολίτης Ξάνθης και υπουργός αντίστοιχα επί πρωθυπουργίας Ελευθερίου Βενιζέλου, ζήτησαν τη μεσολάβηση του πρωθυπουργού για την απελευθέρωση της εικόνας.
Το αίτημα εγκρίθηκε από τον τότε Τούρκο πρωθυπουργό Ισμέτ Ινονού. Ο Αρχιμανδρίτης Αμβρόσιος, από τους τελευταίους μοναχούς της μονής, ταξίδεψε στον Πόντο και έπειτα από πολλές προσπάθειες βρήκε την εικόνα, τον πολύτιμο Σταυρό με το Τίμιο Ξύλο , το χειρόγραφο Ευαγγέλιο του Οσίου Χριστόφορου που είχαν ενταφιαστεί μαζί με την εικόνα.
Αμέσως τα μετέφερε στην Αθήνα ,όπου εναποτέθηκαν στο βυζαντινό μουσείο Αθηνών, έως το 1951 όπου ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη το σωματείο Παναγία Σουμελά από τον γιατρό Φίλωνα Κτενίδη. Τον Αύγουστο του 1952, η εικόνα της Παναγίας ενθρονίστηκε επίσημα στον Ιερό Ναό που χτίστηκε προς τιμήν Της στο όρος Βέρμιο.
Σαράντα περίπου χρόνια μετά, τον Αύγουστο του 1993 παραδόθηκαν από το βυζαντινό μουσείο Αθηνών ο Σταύρος και το Ευαγγέλιο του Οσίου Χριστόφορου. Η Εικόνα της Παναγίας Σουμελά, αποτελεί το σύμβολο των Ελλήνων του Πόντου οι οποίοι καταφεύγουν σε Αυτή για να τους απαλλάξει από τα προβλήματα και τις συμφορές.
Σύμφωνα με την παράδοση, το μοναστήρι χτίστηκε από τους Αθηναίους μοναχούς Βαρνάβα και Σοφρώνιο, οι οποίοι οδηγήθηκαν στις απάτητες βουνοκορφές του Πόντου μετά από φανέρωση της Παναγίας, με σκοπό να δημιουργήσουν το νέο της κατάλυμα. Εκεί, σε μια σπηλιά είχε μεταφερθεί από αγγέλους η ιερή εικόνα της Παναγίας της Αθηνιώτισσας. Οι μοναχοί έχτισαν με τη βοήθεια της γειτονικής μονής Βαζελώνα κελί και στη συνέχεια εκκλησία. Αξιοθαύμαστο είναι το γεγονός ότι αναβλύζει αγιασματικό νερό μέσα από ένα γρανιτώδη βράχο. Χριστιανοί αλλά και μουσουλμάνοι επισκέπτονται το μοναστήρι για να δοκιμάσουν τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Κατά καιρούς, η μονή υπέστη βαρβαρικές επιδρομές που οδήγησαν ακόμα και σε ερημώσεις της. Μία από αυτές ήταν στα τέλη του 6ου αιώνα, όταν λεηλατήθηκε από επιδρομές ληστών αλλά το 644 επανιδρύθηκε από τον Τραπεζούντιο Όσιο Χριστόφορο.
Παναγία Σουμελά, έτος 1902
Η διάσωση των κειμηλίων
Την περίοδο της αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών το μοναστήρι γνώρισε μεγάλη αίγλη και του χορηγήθηκαν σημαντικά προνόμια. Ανάμεσα σε αυτούς, που προσέφεραν στη μονή ξεχωρίζουν ο Μανουήλ Γ΄ Κομνηνός(1390-1417) και ο Αλέξιος Γ΄(1349-1390). Ο πρώτος αφιέρωσε στη μονή το 1390 ένα κομμάτι από το Τίμιο Ξύλο του Σταυρού του Χριστού, το οποίο σήμερα μετά από πολλές περιπέτειες βρίσκεται μαζί με τα άλλα κειμήλια της μονής στο νέο της θρόνο, την Καστανιά Βέροιας.
Οι αυτοκράτορες παραχώρησαν στη μονή τα εισοδήματα από τα γύρω χωριά και όρισαν σαράντα φρουρούς, τους πάροικους, για την προστασία της. Ο Αλέξιος Γ’ μάλιστα την οχύρωσε καλά, έχτισε πύργους, νέα κελιά και ανακαίνισε τα παλαιά της κτίσματα. Τα μοναστήρια του Πόντου υπέφεραν από τη βάρβαρη και ασεβή συμπεριφορά των Νεότουρκων και των Κεμαλικών. Το 1922 οι Τούρκοι κατέστρεψαν ολοσχερώς το μοναστήρι. Οι μοναχοί πριν την αναγκαστική έξοδο το 1923 έκρυψαν μέσα στο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας την εικόνα της Παναγίας, το ευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου και το σταυρό του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Μανουήλ Κομνηνού.
Η απεριόριστη αγάπη των ξεριζωμένων στη Σουμελιώτισσα, η αθεράπευτη νοσταλγία τους για τις αξέχαστες πατρίδες ενισχύει την ελπίδα της απελευθέρωσής της. Έτσι, το 1931, με τη μεσολάβηση του Ελευθέριου Βενιζέλου στον τότε Τούρκο πρωθυπουργό Ισμέτ Ινονού, στάλθηκε στον Πόντο και μετέφερε στην Ελλάδα τα κειμήλια αυτά ο αρχιμανδρίτης Αμβρόσιος Σουμελιώτης.
Η εικόνα, ο πολύτιμος σταυρός και το ευαγγέλιο του Όσιου Χριστόφορου μεταφέρθηκαν προσωρινά στο Βυζαντινό μουσείο Αθηνών. Ο ηγούμενος της μονής Παναγία Σουμελά σχολιάζει: «Ειδικά σήμερα που ζούμε σε μία εποχή κρίσης αξιών, ηθικών εκτροπών και απουσίας ηρωικού φρονήματος, οι άνθρωποι γνωστοί και άγνωστοι, οι οποίοι αγωνίστηκαν να προφυλάξουν την εικόνα και μάχονταν για την αναβίωση του Ποντιακού Ελληνισμού, μας δίνουν το μήνυμα της αγωνιστικότητας και κυρίως τη βεβαιότητα πως κάθε αγώνας και κάθε προσπάθεια η οποία θα λάβει χώρο στη ζωή μας με στόχους και σκοπούς ιερούς θα μας δώσει τη δυνατότητα να αισθανθούμε ικανοί και να καταλάβουμε πως εάν θέλουμε να πετύχουμε τα στοιχειώδη σε αυτή τη ζωή, σε αυτό τον προσωπικό μας χωροχρόνο, θα πρέπει να δώσουμε τον καλύτερό μας εαυτό και να θέσουμε όρους, στόχους και οράματα».
View the embedded image gallery online at:
