Η περιοχή που σήμερα ονομάζουμε Καλαμαριά έχει μια πανάρχαια ιστορία. Η ζώη στην περιοχή αυτή άνθισε πριν ιδρυθεί η Θεσσαλονίκη από τον Κάσσανδρο, το 315 π.Χ. Συγκεκριμένα στο ακρωτήριο του Δήμου Καλαμαριάς (το Καραμπουρνάκι), οι αρχαιολογικές ανασκαφές και έρευνες, που εδώ και τρία χρόνια ξανάρχισαν, αποδεικνύουν την ύπαρξη ενός προϊστορικού οικισμού. Ο οικισμός αυτός γνώρισε μεγάλη ακμή τον 5ο π.Χ. αιώνα, αφού από τα ευρήματα αποδεικνύεται η επικοινωνία του με τον Μυκηναϊκό πολιτισμό, την Αττική, την Ιωνία και τα νησιά του Αιγαίου. Αντικρουόμενες είναι οι απόψεις των αρχαιολόγων σχετικά με το αν το Καραμπουρνάκι ταυτίζεται με την Αρχαία Θέρμη ή αν υπήρξε το επίνειο, το εμπορικό της λιμάνι.
Το τοπονύμιο "Καλαμαριά" πρωτοεμφανίζεται το έτος 1083, σε έγγραφο της μονής Ξενοφώντας και αναφέρεται στη Νοτιοανατολική περιοχή της Θεσσαλονικής. Η ονομασία "Καλαμαριά" πιθανότητα προήλθε από παράφραση του όρου "Καλή μεριά" - ωραία μέρη, ωραίοι τόποι. Η άποψη αυτή ενισχύεται από το ότι σε πολλές αναφορές η Καλαμαριά περιγράφεται ως ο τόπος με την πλούσια βλάστηση, τους εύφορους αγρούς, την αφθονία καρπών, αμπελώνων και λουλουδιών. Μια άλλη εκδοχή υποστηρίζει ότι το όνομα είναι παράγωγο των λέξεων "Σκάλα - μεριά". "Σκάλα" ήταν ο Βυζαντινός ναύσταθμος, που υπήρχε στην περιοχή του Μικρού Εμβόλου και προστάτευε την είσοδο του Θερμαϊκού κόλπου από τις επιδρομές των Αράβων πειρατών, μέχρι τον 10ο αιώνα.
Ανάμεσα στα έτη 904 και 1083, η διοικητική ρύθμιση των Βυζαντινών, ορίζει τη νοτιοανατολική περιοχή της Θεσσαλονίκης ως Βάνδον και αργότερα,το 1300,ως Καπετανίκειον Καλαμαριάς Η περιοχή κατοικήθηκε από τα προϊστορικά χρόνια ακόμα, όπως μαρτυρούν ευρήματα στο ακρωτήριο Καραμπουρνάκι. Η ονομασία Καλαμαριά πρωτοεμφανίστηκε το 1083 και αναφερόταν σε όλη την περιοχή νοτιοανατολικά της Θεσσαλονίκης και όχι μόνο στην περιοχή του σημερινού δήμου. Κατά την περίοδο του Βυζαντίου και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας η περιοχή ήταν σχεδόν ακατοίκητη.
Ο παρών οικισμός δημιουργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1920 για να στεγάσει τους πρόσφυγες από την ελληνική ομογένεια στη Γεωργία και την Μικρά Ασία, που εγκατέλειψαν ή στάλθηκαν δια της βίας στην Ελλάδα, ως αποτέλεσμα του Ελληνοτουρκικού Πολέμου.. Το 1920 έγιναν οι πρώτες εγκαταστάσεις πληθυσμών προσφύγων, από την Γεωργία. Ωστόσο ο πραγματικά μαζικός εποικισμός έγινε μετά την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Συνολικά υπολογίζεται ότι μέχρι και 100.000 πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη, κυρίως στα προάστια. Πολλοί από αυτούς, κυρίως Ποντιακής καταγωγής εγκαταστάθηκαν στην Καλαμαριά. Η εγκατάσταση των Ποντίων αποτέλεσε το ξεκίνημα της σύγχρονης ιστορίας της Καλαμαριά .
Αεροφωτογραφία του Α'; Παγκοσμίου Πολέμου . Πανοραμική άποψη της περιοχής της Καλαμαριάς.
Δεξιά διακρίνεται το σημερινό στρατόπεδο Κόδρα με τους στρατώνες που κατασκεύασαν οι Τούρκοι
Η Αρετσού ή Ρύσιο Μικράς Ασίας
«Εσκί Σεχίρ έρημο με σύρματα πλεγμένο,
μας έχεις κάψει την καρδιά παναθεματισμένο.
Η Προύσα και η Αρετσού, δεν ήταν του Κεμάλη,
μόνο τα παραδώσαν οι Γερμανοί τσι Γάλλοι.
Εσκί Σεχίρ έρημο με τα πολλά κανόνια,
μας έχεις κάψει την καρδιά για όλα μας τα χρόνια.
Στην Προύσα σφάζονται αρνιά, στην Αρετσού κριάρια
και μέσα στην Ανατολή σφάζουν τα παληκάρια.»
(Από τον δίσκο «Τραγουδια της προσφυγιάς», έκδ. Δήμος Καλαμαριάς)
Η Αρετσού ήταν καθαρά ελληνική παραλιακή κωμόπολη (η αρχαία Αρέθουσα, όπως πιστεύεται) που βρίσκεται στην είσοδο του Κόλπου του Ιζμίτ (Νικομήδεια), στη θάλασσα του Μαρμαρά. Ήταν λιμένας προσέγγισης των τουρκικών ατμοπλοίων "Μαχ-σουσέ" και υφίσταται σταθμός της σιδηροδρομικής γραμμής Χαϊντάρ Πασά - Βαγδάτης.
Θεωρείται πατρίδα του Αδαμάντιου Κοραή. Μετά το άδοξο τέλος της μικρασιατικής εκστρατείας ολοκληρώθηκε και ο διωγμός του ελληνικού πληθυσμού που εγκαταστάθηκε στη παραλιακή συνοικία Νέα Αρετσού, ΝΑ. της Θεσσαλονίκης. Μέρος των Αρετσιανών εγκαταστάθηκε επίσης στην Νέα Ιωνία Βόλου καθώς και στην νεοϊδρυθείσα κοινότητα Αναβύσσου Αττικής.
H Αρετσού ή Ρύσιο Μικράς Ασίας, σημερινή Darica ήταν την δεκαετία του 1922 μια κωμόπολη 7000 κατοίκων από τους οποίους μόνο 700 ήταν τούρκοι. Παραθαλάσσια πόλη στην ανατολική πλευρά της Προποντίδας, 40 χλμ περίπου από την Κωνσταντινούπολη, όπως πηγαίνει κανείς προς την Νικομήδεια (σημερινό Izmit).
Όπως μαρτυρούν και οι αρχαιότητες της περιοχής η Αρετσού κατοικήθηκε ανελλιπώς από τα αρχαία χρόνια και λόγω της γειτνίασής της με την Κωνσταντινούπολη και λόγω της γεωγραφικής της θέσης διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της περιοχής. Οι κάτοικοι ασχολούνταν κυρίως με την αλιεία και την ναυτιλία αλλά και την γεωργία. Ξακουστά προϊόντα της, «οι Αρεστιανοί τσίροι», αλλά και τα περίφημα κόκκινα σταφύλια «τα τσαούσια» και οι αγκινάρες, τα κεράσια και το κρασί και το λάδι. Είχε τέσσερις ενορίες με αντίστοιχες εκκλησίες, του Αγίου Νικολάου, του Αγίου Νικήτα, της Κοίμησης της Θεοτόκου και της Ανάληψης, αλλά και το ξακουστό αγίασμα του «Χριστού Σωτήρος». Τα γράμματα άκμασαν στην Αρετσού. Υπήρχε μεγαλοπρεπές οκτατάξιο σχολείο και μοναδική βιβλιοθήκη στο οποίο μαθήτευσαν σπουδαίοι άνδρες της εποχής.
Μετά την μικρασιατική καταστροφή οι πρόσφυγες μετακινήθηκαν κυρίως στην Θεσσαλονίκη, οι ψαράδες στην Αρετσού συνοικισμό του Δήμου Καλαμαριάς, ενώ οι αγρότες δημιούργησαν το Νέο Ρύσιο, σήμερα δημοτικό διαμέρισμα του Δήμου Θέρμης. Άλλες οικογένειες αφού αποβιβάστηκαν στο Λαύριο «σκορπίστηκαν» στην Αθήνα και τον Πειραιά, ενώ λίγοι δημιούργησαν την Αρετσού Αναβύσσου Αττικής. Τέλος κάποιοι μετανάστευσαν στην Μασσαλία και την Αμερική. Οι μετανάστες πρόσφυγες της Αμερικής δημιούργησαν τον Aretsou Association of America.
Από τους Αρετσιανούς πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη, σχεδόν όλοι όσοι σχετίζονταν επαγγελματικά με τη θάλασσα, το 1924-1925 εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Καλαμαριάς. Η παραθαλάσσια έκταση από εκεί που βρίσκεται σήμερα το Παλατάκι του Κυβερνείου μέχρι τη μαρίνα της Αρετσούς ―τα λεγόμενα απολυμαντήρια― χρησιμοποιήθηκε ως χώρος αποβίβασης, απολύμανσης και αρχικής συγκέντρωσης προσφύγων. Εκεί υπήρχαν δύο παραπήγματα κοντά στην παραλία στα οποία γίνονταν η απολύμανση, για τα μεν ρούχα υπήρχε ο λεγόμενος κλίβανος και για τους ανθρώπους το λουτρό. Μετά οι πρόσφυγες στεγάστηκαν προσωρινά σε σκηνές κοντά στην παραλία ή προωθούνταν σε προσφυγικούς καταυλισμούς στο κέντρο της Καλαμαριάς.
«Eίχαν σκοπό πρώτα οι ψαράδες να κάνουνε το Καραμπουρνάκι. Τότε η Αρετσού ήταν πιο μακριά, ακόμα πιο εγκαταλελειμμένη, αλλά επειδή φυσούσε πάντοτε βοριάς πολύς, ο Βαρδάρης ο λεγόμενος, δεν μπορούσαν τα καΐκια αυτά να τακτοποιηθούν εκεί πέρα και τα φέρανε εδώ, που είναι λιμάνι, και έκαναν εδώ την Αρετσού. Και κάνανε το αλιευτικόν Ρύσιο»
Μια επιτροπή των Ρυσίων, πρωτοστάτησε στην ίδρυση του συνοικισμού. Συνολικά εγκαταστάθηκαν στην Αρετσού 224 οικογένειες, όπως φαίνεται από τον αριθμό των οικοπέδων στην αποτύπωση της περιοχής από την Πρόνοια. Οι δρόμοι της Αρετσούς, τουλάχιστον από το 1932, έφεραν ονόματα προσώπων που είχαν σχέση με την ίδρυση του συνοικισμού και την περίθαλψη των κατοίκων του, ή άλλων σημαντικών προσωπικοτήτων. Στην αρχή της οικοδόμησής του, ο συνοικισμός είχε περιορισμένη έκταση και περιελάμβανε, σε μια λασπώδη και αδιάβατη το χειμώνα περιοχή, μιας και το έδαφος της είναι αργιλώδες, λίγες ομοιόμορφες ισόγειες κατοικίες, που είχαν έκταση μαζί με τον κήπο τους, 300 τ.μ.
Οι κάτοικοι υπέφεραν, βουτηγμένοι στη λάσπη και ανυπεράσπιστοι στις καιρικές συνθήκες. Συγκοινωνία με τη Θεσσαλονίκη δεν υπήρχε, αν και η απόσταση ήταν μόλις είκοσι λεπτά περπάτημα. Με την πάροδο του χρόνου οργανώθηκε, από Καλαμαριώτες αυτοκινητιστές, υποτυπώδης συγκοινωνιακή σύνδεση με τρία τέσσερα ασθενοφόρα, από το ανατολικό άκρο της Θεσσαλονίκης (το Ντεπώ) ως την Καλαμαριά και αργότερα ως την Αρετσού. Η Αρετσού δεν άργησε να αποκτήσει ιδιαίτερη φήμη μεταξύ των προσφυγικών συνοικισμών της Θεσσαλονίκης και να θεωρηθεί επιτυχημένη εγκατάσταση. Όπως οι περισσότερες συνοικίες, είχε δική της εκκλησία, αφιερωμένη στον προστάτη των ναυτικών, Άγιο Νικόλαο, ομώνυμη με εκείνη στο Ρύσιο Μικράς Ασίας. Οι Ρύσιοι, άλλωστε, ήταν ανέκαθεν φιλόθρησκοι και αυστηροί τηρητές των θρησκευτικών, οικογενειακών και κοινωνικών παραδόσεων. Η ενορία του Αγίου Νικολάου ιδρύθηκε το 1926 και αγωνιζόταν να ικανοποιήσει τις ανάγκες της με τα πενιχρά έσοδά της.
Η Αρετσού μετά τον πόλεμο
Το 1952 ιδρύθηκε ο Προοδευτικός Σύλλογος Αρετσούς – Δέρκων, ένας σχετικά δραστήριος εξωραϊστικός σύλλογος της Καλαμαριάς. Ο σύλλογος αριθμούσε περίπου 120 μέλη, κατοίκους μόνο των συνοικισμών Αρετσούς και Δέρκων. Δραστηριοποιήθηκε κυρίως στον τομέα των εξωραϊστικών παρεμβάσεων στην Αρετσού, με σχετική, ωστόσο, επιτυχία, ενώ επέδειξε ενδιαφέρον και για την κοινωνική πρόνοια και υποστήριξη των απόρων της περιοχής.
Η έρημη περιοχή της Αρετσούς (Ρύσιον Αλιέων) το 1932
Όταν δε η περιοχή απέκτησε δημοτική αρχή, το Δήμο Καλαμαριάς, οι δραστηριότητες του συλλόγου εξασθένησαν. Τη δεκαετία του 1970, η Αρετσού αποτελούσε πλέον ένα θαυμάσιο οικισμό, με τα ωραία του σπίτια κρυμμένα στα δέντρα και στο πράσινο, με λιγοστές πολυκατοικίες, με μαγευτικά παραθαλάσσια εξοχικά κέντρα, με μαρίνα ελλιμενισμού σκαφών και αποβάθρες, με ασφαλτοστρωμένους δρόμους, καλή ρυμοτομία, με μόνιμη και τακτική συγκοινωνία από και προς το κέντρο της Θεσσαλονίκης ως την παραλία, με κίνηση και ζωή, νυχτερινή διασκέδαση και χορούς στα κέντρα και, τέλος, με την εκκλησία και το επιβλητικό διώροφο σχολείο του. Αποτελούσε μαγευτικό παραλιακό θέρετρο των Θεσσαλονικέων: ήταν πασίγνωστη για τα φρέσκα ψάρια της, τη θαλασσινή αύρα της και την πατροπαράδοτη φιλοξενία των καταδεκτικών και φιλότιμων κατοίκων της.
Στην πλαζ της Αρετσούς, στην Καλαμαριά, σήμερα τίποτε δεν θυμίζει τον πόνο, την τραγωδία των χιλιάδων προσφύγων που ξεριζώθηκαν το 1922… Κι όμως, εδώ εγκαταστάθηκαν αρχικά χιλιάδες πρόσφυγες. Στην πλαζ της Αρετσούς είχε εγκατασταθεί το περίφημο απολυμαντήριο ή λοιμοκαθαρτήριο. Εκεί κουρεύονταν οι πρόσφυγες με μια μηχανή όπως τα πρόβατα στη σειρά και περνούσαν ιατρική εξέταση. Ο κίνδυνος μετάδοσης ασθενειών ήταν παραπάνω από ορατός. Κάποιοι είχαν πεθάνει από τύφο μέσα στα καράβια. Γι’ αυτό και οι ίδιοι αλλά και τα υπάρχοντά τους περνούσαν από κλίβανο. Μόλις τελείωνε η διαδικασία, τους διοχέτευαν προς τα πάνω, όπου στεγάζονταν σε τολ πολλές οικογένειες μαζί, τους “θαλάμους” όπως τους έλεγαν.
Η κατεδάφιση των κτιρίων των απολυμαντηρίων έγινε το 1965. Από τότε μέχρι και σήμερα η περιοχή πήρε τελείως διαφορετική όψη.
Στη θέση των απολυμαντηρίων, αναψυκτήριο και παρά δίπλα λούνα παρκ.
Η αλησμόνητος Αρετσού Κωνσταντινουπόλεως (trailer)
"Η αλησμόνητος Αρετσού Κωνσταντινουπόλεως"
Το ιστορικό ντοκιμαντέρ του Γρηγόρη Οικονομίδη με τίτλο «Η αλησμόνητος Αρετσού Κωνσταντινουπόλεως» έχει ως θέμα την ιστορική εξέλιξη της κωμόπολης της Αρετσούς του βυζαντινού Ρυσίου (σημερινή Darica) από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Παρουσιάζονται τα σημαντικότερα γεγονότα που επηρέασαν την ιστορική εξέλιξη της περιοχής, κατά την αρχαιότητα, το Bυζάντιο, την οθωμανική περίοδο, αναφορές των περιηγητών που πέρασαν από την περιοχή από το 16ο και μέχρι το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, αλλά και οι εξελίξεις κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη μικρασιατική εκστρατεία.
Τέλος αναπτύσσεται η νεότερη ιστορία της Αρετσούς, από την εκκένωσή της από τους κατοίκους στο πλαίσιο της εφαρμογής της Συνθήκης της Λωζάννης περί ανταλλαγής πληθυσμών μέχρι σήμερα, με αναφορά τόσο στους τόπους όπου κατέληξαν οι πρόσφυγες (Αρετσού Καλαμαριάς, Νέο Ρύσιο Θέρμης, Αρετσού Αναβύσσου, Λαύριο και HΠA) όσο και στην Aρετσού Μικράς Ασίας, την Nτάριτζα (Darιca), όπως ονομάζεται σήμερα από τους Tούρκους.
