H μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης τον Αύγουστο του 1917 μέσα από παλιές φωτογραφίες
Είναι γνωστό ότι η μεγάλη πυρκαγιά που έπληξε τη Θεσσαλονίκη τον Αύγουστο του 1917 υπήρξε σημαντικό γεγονός για την ιστορία της πόλης, αφού μέσα σε λίγες ώρες κατόρθωσε να αλλάξει τη μορφή και την εικόνα ενός πρώην οθωμανικού πολυεθνικού αστικού κέντρου που μόλις πρόσφατα (με τους βαλκανικούς πολέμους του 1912-13) είχε ενωθεί με το εθνικό κράτος της Ελλάδας. Υπήρξε επίσης καθοριστικό γεγονός για την προσωπική-ατομική ιστορία χιλιάδων κατοίκων της πόλης, οι οποίοι μέσα σε λίγες ώρες είδαν να καίγονται οι εστίες τους και να χάνονται τα λιγοστά ή περισσότερα υπάρχοντά τους. Οι φλόγες κατάφεραν αυτό που δεν είχαν καταφέρει οι βαλκανικοί πόλεμοι του 1912 και ο Μεγάλος Πόλεμος (ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος) κατά τη διάρκεια του οποίου (κυρίως από το 1916 και μετά) η Θεσσαλονίκη είχε γίνει κέντρο των συμμαχικών στρατευμάτων του Μακεδονικού Μετώπου. Κατόρθωσαν να σβήσουν τα ίχνη αιώνων από την πολιτιστική παρουσία διαφόρων εθνοθρησκευτικών ομάδων στη μορφή της μεγαλούπολης, αλλά και να εξαφανίσουν τα σημάδια από το πέρασμα τόσων ανθρώπων που γεννήθηκαν, έζησαν και κινήθηκαν σε σπίτια, ναούς, σχολεία, αγορές, λουτρά, δρόμους που μέσα σε λίγες ώρες είχαν γίνει ερείπια και είχαν γεμίσει με συντρίμμια.
Η Θεσσαλονίκη στις φλόγες!
Εικόνα της πόλης από ψηλά, μετά την καταστροφή της πυρκαγιάς.
Η φωτιά διήρκεσε σχεδόν τρεις ημέρες (περίπου 32 ώρες), από την 5η (18) ως την 7η (19) Αυγούστου και προκάλεσε τη μεγαλύτερη καταστροφή της πόλης τα νεότερα χρόνια. Δημιούργησε μεγάλα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα σε μία πόλη που ήταν ήδη επιβαρυμένη από πληθυσμούς προσφύγων από τη βουλγαροκρατούμενη Θράκη και από περιοχές της ευρύτερης Μακεδονίας λόγω του πολέμου στο Μακεδονικό Μέτωπο.
Η πυρκαγιά εκδηλώθηκε αργά μετά το μεσημέρι ή νωρίς το απόγευμα της 5ης (18ης με το νέο ημερολόγιο) Αυγούστου του 1917 στη βορειοδυτική άκρη και εντός των τειχών της πόλης. Λέγεται ότι οι λίγες σπίθες φωτιάς, που ξέφυγαν από τον έλεγχο δύο γυναικών, κάπου στην τουρκική συνοικία του Μεβλεχανέ, σ᾽ένα φτωχόσπιτο της σημερινής οδού Ολυμπιάδος, που ο Τούρκος ιδιοκτήτης το είχε νοικιάσει σε Έλληνες πρόσφυγες, έγιναν η αιτία της μεγάλης καταστροφής. Οι σπίθες πέρασαν από την κουζίνα στην αποθήκη του σπιτιού όπου υπήρχε σανό και έτσι όλα αμέσως άρχισαν να γίνονται πυρανάλωμα... Ποιος μπορούσε να φανταστεί ότι η φωτιά μέσα σε λίγες ώρες θα εξαπλωνόταν με μεγάλη ταχύτητα και σε λιγότερο από τρία εικοσιτετράωρα θα κατέστρεφε σχεδόν ολοκληρωτικά το μεγαλύτερο τμήμα του ιστορικού κέντρου της πόλης. Βέβαια, τον 19ο αιώνα οι καταστροφές ολόκληρων συνοικιών από φωτιές δεν ήταν άγνωστο φαινόμενο. Θα λέγαμε μάλλον ότι τα συμβάντα πυρκαγιάς στις πόλεις ήταν συνηθισμένα και συχνά οι καταστροφές ήταν μεγάλες λόγω των εύφλεκτων οικοδομικών υλικών και των ανύπαρκτων υποδομών πυρόσβεσης.
Η Θεσσαλονίκη φλεγόμενη. Εικόνα από τη θάλασσα
Οι απειλητικοί καπνοί της φωτιάς. Εικόνα από το Λευκό Πύργο.
Πλήθος συγκεντρωμένο στην προκυμαία της Θεσσαλονίκης.
Ο κόσμος αρχικά πίστευε ότι η φωτιά δε θα έφτανε ως τη θάλασσα.
Οι λόγοι για τους οποίους η φωτιά ξαπλώθηκε με μεγάλη ταχύτητα και πέρασε πολύ γρήγορα από τις ψηλότερες φτωχικές γειτονιές προς τα κάτω στις κοσμοπολίτικες περιοχές της Αγοράς και της Πλατείας Ελευθερίας ως τη θάλασσα είναι αρκετοί:
- Επικρατούσε για δύο ολόκληρους μήνες μεγάλη ανομβρία με αποτέλεσμα να μην υπάρχει αρκετό νερό. Ειδικά, στις ψηλότερες συνοικίες, όπου εκδηλώθηκε η πυρκαγιά, η έλλειψη του νερού ήταν πολύ μεγάλη. Εκτός από την ανομβρία, η έλλειψη του νερού στην πόλη οφειλόταν και στο γεγονός ότι ένα μεγάλο τμήμα του υπάρχοντος νερού είχε διατεθεί στα συμμαχικά στρατόπεδα στα προάστια.
- Εκείνες τις ημέρες του Αυγούστου φυσούσε ισχυρός βόρειος άνεμος, που, όπως είναι φυσικό, ευνόησε τη διάδοση της φωτιάς.
- Η έλλειψη ρυμοτομίας, τα στενά δρομάκια, τα σοκάκια των οθωμανικών πόλεων, οι ελάχιστες αποστάσεις ανάμεσα στα κτίρια, τα εύφλεκτα οικοδομικά υλικά (κυρίως το ξύλο) διευκόλυναν τη μετάδοση της φωτιάς από σπίτι σε σπίτι, από δρόμο σε δρόμο, από γειτονιά σε γειτονιά και από τα ψηλά στα χαμηλά.
- H έλλειψη οργανωμένης πυροσβεστικής υπηρεσίας. Οι πυροσβεστικές υποδομές της πόλης ήταν πολύ ελλιπείς και τελείως απαρχαιωμένες.
Στρατιώτες των συμμαχικών στρατευμάτων προσπαθούν να σβήσουν τη φωτιά σ´ένα σημείο της πόλης.
Επιχρωματισμένη φωτογραφία.
Οι συμμαχικές δυνάμεις που υπήρχαν στην πόλη, κυρίως οι Άγγλοι και Γάλλοι, έσπευσαν να βοηθήσουν στην κατάσβεση και είχαν σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση της φωτιάς. Ωστόσο, έκαναν και σφάλματα. Για να δημιουργήσουν αντιπυρικές ζώνες, ανατίναζαν ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα, δημιουργώντας έτσι νέες εστίες φωτιάς.
Κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς στην οδό Ελ. Βενιζέλου κοντά στο ύψος της πλατείας Ελευθερίας.
Πυροσβέστες σε παραλιακό σπίτι.
Άγγλοι στρατιώτες του συμμαχικού στρατού φωτογραφίζουν τα ερείπια στο δρόμο της παραλίας.
Μία καταστροφή είναι πάντα ένα "αξιοθέατο" που πρέπει να αποτυπωθεί ως εικόνα και να διασωθεί...
Οι Άγγλοι και οι Γάλλοι βοήθησαν σημαντικά στην εκκένωση των φλεγόμενων περιοχών από τον πληθυσμό και περιέθαλψαν τους πυροπαθείς πρόσφυγες. Οι Άγγλοι, μάλιστα, οργάνωσαν γρήγορα και υποδειγματικά στρατόπεδα προσφύγων.
Περπατούν ανάμεσα στα ερείπια που άφησε η φωτιά. Δρόμος κοντά στην οδό Εγνατίας.
Η οδός Εγνατίας μετά τη φωτιά.
Στην αρχή, ο κόσμος πίστευε ότι η φωτιά θα σταματούσε στην οδό Εγνατίας, που ήταν αρκετά πλατιά σε σχέση με τα στενά σοκάκια της Πάνω Πόλης. Όμως, η φωτιά πέρασε απέναντι και εξαπλώθηκε γρήγορα προς τα κάτω, προς τη θάλασσα, καταστρέφοντας τις μεσαιωνικές σκεπαστές Αγορές, τα κομψά νεοκλασικά κτίρια της προκυμαίας, της Πλατείας Ελευθερίας, και της οδού Αγ. Σοφίας, δημόσιες υπηρεσίες, τράπεζες, ξενοδοχεία πολυτελείας, καφέ και μπυραρίες, λέσχες...σχεδόν τα πάντα που εύρισκε στο πέρασμά της. Η φωτιά δεν έκανε διάκριση ανάμεσα στις φτωχογειτονιές που βρίσκονταν ψηλά και στα κοσμοπολίτικα παραλιακά οικοδομικά τετράγωνα. Δεν έκανε ακόμα διακρίσεις ανάμεσα σε τζαμιά (12 τζαμιά κάηκαν), σε συναγωγές (16 καταστράφηκαν) και σε χριστιανικούς ναούς (η Αγ. Θεοδώρα, ο Άγ. Νικόλαος ο Τρανός και ο πολιούχος της πόλης Άγ. Δημήτριος καταστράφηκαν ολοκληρωτικά).
Το Ταχυδρομείο κάηκε ολοσχερώς!
Ερείπια Αγοράς.
Ερείπια εβραϊκής γειτονιάς.
Η εβραϊκή κοινότητα ήταν αυτή που χτυπήθηκε περισσότερο από κάθε άλλη κοινότητα της πόλης. Ολόκληρες συνοικίες όπου διέμεναν εβραϊκές οικογένειες από αιώνες καταστράφηκαν ολοσχερώς, κάηκαν επίσης τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της κοινότητας, οι βιβλιοθήκες με πολύτιμα βιβλία, πολλές συναγωγές, ενώ η φωτιά έπληξε τις περισσότερες εβραϊκές επιχειρήσεις-μικρές και μεγάλες-και κατέστρεψε τα περισσότερα καταστήματα εβραίων ιδιοκτητών. Σύμφωνα με καταγεγραμμένα στοιχεία, πάνω από 70.000 άνθρωποι έμειναν άστεγοι. Από αυτούς οι 52.000 ήταν Εβραίοι, οι 11.000 ήταν μουσουλμάνοι και οι 10.000 χριστιανοί
Η φωτιά έπληξε και τα κτίρια της γνωστής κεντρικής οδού Αγ. Σοφίας.
Ερείπια από τη φωτιά στην άλλοτε κοσμοπολίτικη Πλατεία Ελευθερίας.
Το ξενοδοχείο Όλυμπος Παλάς μετά τη φωτιά.
Το ξενοδοχείο Όλυμπος Παλάς και τα γύρω του κτίρια χτυπήθηκαν από τη φωτιά που έφθασε ως τη θάλασσα.
Μετά τη φωτιά. Ο δρόμος όπου βρισκόταν το γνωστό κοσμοπολίτικο καφέ Φλόκα,
όπου σύχναζαν πολλοί αξιωματικοί των συμμαχικών στρατευμάτων.
Είναι η σημερινή οδός Προξένου Κορομηλά.
Το μαρμάρινο κτίριο του γερμανικών συμφερόντων καταστήματος Stein στην
Πλατεία Ελευθερίας έμεινε ανέπαφο από τη φωτιά και σώζεται μέχρι σήμερα.
Το εσωτερικό του ναού του Αγ. Δημητρίου που υπέστη μεγάλη καταστροφή από τη φωτιά.
Άλλωστε, η φωτιά ξεκίνησε σε κοντινή του γειτονιά.
Αρκετοί πυροπαθείς πρόσφυγες βρήκαν καταφύγιο στο προαύλιο του ναού της Αγ. Σοφίας, αφού η φωτιά, ως εκ θαύματος, τον προσπέρασε. Βέβαια, υπάρχει και λογική εξήγηση. Ο μεγάλος ανοιχτός χώρος που περιέβαλλε το ναό μάλλον τον προστάτεψε, αφού δεν υπήρχαν κοντά του φλεγόμενα κτίρια για να μεταδώσουν τη φωτιά.
Μουσουλμάνες γυναίκες περπατούν στα ερείπια της φωτιάς.
Γυναίκες σε δρόμο της πόλης μετά την πυρκαγιά.
Μουσουλμάνοι πυροπαθείς ανάμεσα στα λιγοστά υπάρχοντα που κατόρθωσαν να διασώσουν.
Φορτηγό του γαλλικού στρατού μεταφέρει πρόσφυγες πυροπαθείς.
Συσσίτιο σε μικρούς μαθητές μετά την πυρκαγιά. Διακρίνονται καθολικές καλόγριες.
Πρόσφυγες πυροπαθείς. Κάποιοι από αυτούς κουβαλούν στρώματα που είχαν διασώσει. Τα στρώματα που, φεύγοντας από τα φλεγόμενα σπίτια τους, πολλοί προσπάθησαν να μεταφέρουν, λειτούργησαν ως εστίες αναμετάδοσης της φωτιάς, γιατί ήταν εύφλεκτα υλικά.
Πρόσφυγες πυροπαθείς διαφεύγουν με όσα υπάρχοντα μπόρεσαν να διασώσουν με βάρκα δια θαλάσσης.
Παρά την αναμφισβήτητα τρομακτική καταστροφή που προκλήθηκε στην πόλη και τους ανθρώπους της, η πυρκαγιά θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως ευκαιρία για τον ανασχεδιασμό του ιστορικού κέντρου της πόλης και την ανάδειξη της Θεσσαλονίκης ως αστικό μητροπολιτικό κέντρο της Βαλκανικής με ευρωπαϊκό χαρακτήρα στη μορφή και την πολεοδομία. Αυτό, άλλωστε, ήταν ένα από τα "μεγάλα όνειρα" της κυβέρνησης των Φιλελευθέρων. Έτσι, έξι μόνο ημέρες μετά την καταστροφή, η ελληνική κυβέρνηση έδειξε ισχυρά αντανακλαστικά στο ζήτημα του ανασχεδιασμού της πόλης. Με την πρωτοβουλία του αρμόδιου Υπουργού Αλ. Παπαναστασίου και την υποστήριξη του ίδιου του Βενιζέλου αποφασίστηκε ο άμεσος ανασχεδιασμός της πόλης. Η εντός των τειχών άλλοτε μεσαιωνική οθωμανική πόλη έπρεπε να ανασχεδιασθεί ρυμοτομικά και να αποκτήσει ευρείες λεωφόρους, εκτενείς ελεύθερους χώρους, κανονικά οικοδομικά τετράγωνα...Η πόλη, δηλαδή, έπρεπε να "αναπνεύσει" και να γίνει "ευρωπαϊκή". Αυτό σήμαινε ότι η καμένη περιοχή έπρεπε να απαλλοτριωθεί και τα νέα οικόπεδα να μη διανεμηθούν στους πυροπαθείς ιδιοκτήτες.
Έλληνες πολιτικοί επιθεωρούν πρόχειρες εγκαταστάσεις όπου στεγάστηκαν οι πυροπαθείς της Θεσσαλονίκης.
Φωτογραφία τραβηγμένη από Ερν. Εμπρεράρ το Σεπτέμβριο του 1917.
Μία από τις πρώτες ενέργειες της ελληνικής κυβέρνησης ήταν η σύσταση επιτροπής που την αποτελούσε μία ομάδα Ελλήνων και ξένων επιστημόνων με σκοπό τον επανασχεδιασμό και την ανοικοδόμηση του ιστορικού κέντρου της πόλης, που βέβαια δεν θα ήταν πια τόσο ιστορικό...Επικεφαλής αυτής της ομάδας ήταν ο γνωστός Γάλλος αρχιτέκτων και πολεοδόμος Ερνέστος Εμπράρ, ο οποίος από το Σεπτέμβριο του 1917 και μέχρι τον Ιούνιο του 1918 (κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης του σχεδιασμού) κατευθύνει συστηματικά τις ομάδες των αρχιτεκτόνων που έχουν αναλάβει το τεράστιο έργο της αλλαγής της μορφής της πόλης...
Η Διεθνής Επιτροπή για την ανοικοδόμηση σε δείπνο στη Θεσσαλονίκη. Τρίτος από δεξιά ο Ερν. Εμπράρ και πέμπτος ο δήμαρχος της πόλης Κ. Αγγελάκης. Φωτογραφία Ανώνυμου, περίπου στα 1918.
Ωστόσο, κάποια αμυδρά ίχνη της παλιάς πόλης θα παραμείνουν και μπορούν μέχρι σήμερα να ανιχνευθούν από τους προσεκτικούς παρατηρητές, γιατί τελικά λίγες σπίθες, ακόμα και αν έχουν προκαλέσει μεγάλη φωτιά, δεν μπόρεσαν να σβήσουν την ιστορία της πόλης και να τη μεταμορφώσουν σε ευρωπαϊκή....
Φωτογραφία από τη Θεσσαλονίκη, τραβηγμένη από τον Ερν. Εμπράρ στα τέλη του 1917.
Βλ. Αλ. Καραδήμου Γερόλυμπου, Το χρονικό της μεγάλης πυρκαγιάς, Θεσσαλονίκη, Αύγουστος 1917, εκδ. University Studio, Θεσσαλονίκη 2002.
Χ. Γιακουμής, Αλ. Καραδήμου Γερόλυμπου, Κρ. Πεντελαχόρ ντε Λοντίς, Ερνέστ Εμπράρ (1875-1933), εκδ. Ποταμός, Αθήνα 2001.
