Δυο φορές ξένος - Συνθήκη της Λωζάνης
Μέσα από μαρτυρίες και σπάνιο αρχειακό υλικό, το ντοκιμαντέρ «Δυο φορές ξένος» εστιάζει στους διωγμούς των Βαλκανίων.
Βασισμένο στο ομότιτλο βιβλίο του δημοσιογράφου Μπρους Κλαρκ, το ντοκιμαντέρ «Δυο φορές ξένος» των Ανδρέα Αποστολίδη και Γιούρι Αβέρωφ εγκαινιάζει για το 2012 το πρόγραμμα προβολών του Cine Doc στο Γαλλικό Ινστιτούτο.
Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι περισσότεροι κάτοικοι των χωρών των Βαλκανίων ζούσαν στην «πολυεθνική» Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία επέτρεπε σε Χριστιανούς, Μουσουλμάνος και Εβραίους να συμβιώνουν ειρηνικά.
Ωστόσο, το 1924, αυτός ο κόσμος είχε πια καταρρεύσει. Περί τους 400.000 μουσουλμάνους εκδιώχθηκαν από την Ελλάδα, την ώρα που τουλάχιστον 1,2 εκατομμύρια έλληνες ορθόδοξοι αναγκάζονταν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους στην Τουρκία.
Το ντοκιμαντέρ «Δυο φορές ξένος» ξετυλίγει την ιστορία μέσα από σπάνιο αρχειακό υλικό, συνεντεύξεις με ιστορικούς και συγκλονιστικές προφορικές μαρτυρίες προσφύγων από την Ελλάδα και την Τουρκία. «Είναι μια ταινία για ανθρώπους που ξεριζώθηκαν από τα σπίτια τους, η κοινή τους εμπειρία για τις χαμένες πατρίδες: η ιστορία του να είσαι «Δύο φορές ξένος» αναφέρουν οι δημιουργοί του.
Στην ταινία εμφανίζονται μεταξύ άλλων οι Μπρους Κλαρκ (που υπήρξε επίσης επιστημονικός σύμβουλός της μαζί με τον Ιάκωβο Μιχαηλίδη), ο συγγραφέας Τζάιλς Μίλτον και οι Θάνος Βερέμης, Κωνσταντίνος Φωτιάδης, Μιλούν επίσης Έλληνες και Τούρκοι πρόσφυγες από την Κρήτη, τη Μυτιλήνη, την Καππαδοκία, τον Πόντο, τη Σμύρνη και τη Δυτική Μακεδονία.
Το ντοκιμαντέρ «Δυο φορές ξένος» είναι μια συμπαραγωγή της ΕΡΤ με την ΑΝΕΜΟΝ, σε συνεργασία με το cross-media project «ΔΥΟ ΦΟΡΕΣ ΞΕΝΟΣ».
Συνθήκη της Λωζάνης
Η Συνθήκη της Λωζάνης ήταν συνθήκη ειρήνης που έθεσε τα όρια της σύγχρονης Τουρκίας. Υπογράφηκε στη Λωζάνη της Ελβετίας στις 24 Ιουλίου 1923 από την Ελλάδα, την Τουρκία και τις άλλες χώρες που πολέμησαν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και την Μικρασιατική εκστρατεία (1919-1922) και συμμετείχαν στην Συνθήκη των Σεβρών συμπεριλαμβανομένης και της ΕΣΣΔ (που δεν συμμετείχε στην προηγούμενη συνθήκη).
Ιστορικό
Κατάργησε την Συνθήκη των Σεβρών που δεν είχε γίνει αποδεκτή από την νέα κυβέρνηση της Τουρκίας που διαδέχθηκε τον Σουλτάνο της Κωνσταντινούπολης. Μετά την εκδίωξη από την Μικρά Ασία του Ελληνικού στρατού από τον Τουρκικό υπό την ηγεσία του Κεμάλ Ατατούρκ, εμφανίστηκε η ανάγκη για αναπροσαρμογή της συνθήκης των Σεβρών. Στις 20 Οκτωβρίου 1922 ξεκίνησε το συνέδριο που διακόπηκε μετά από έντονες διαμάχες στις 4 Φεβρουαρίου 1923 για να ξαναρχίσει στις 23 Απριλίου. Το τελικό κείμενο υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου μετά από 7,5 μήνες διαβουλεύσεων.
Η Τουρκία ανέκτησε την Ανατολική Θράκη, κάποια νησιά του Αιγαίου, συγκεκριμένα την Ίμβρο και την Τένεδο, μια λωρίδα γης κατά μήκος των συνόρων με την Συρία, την περιοχή της Σμύρνης και της Διεθνοποιημένης Ζώνης των Στενών η οποία όμως θα έμενε αποστρατικοποιημένη και αντικείμενο νέας διεθνούς διάσκεψης. Παραχώρησε τα Δωδεκάνησα στην Ιταλία, όπως προέβλεπε και η συνθήκη των Σεβρών, αλλά χωρίς πρόβλεψη για δυνατότητα αυτοδιάθεσης. Ανέκτησε πλήρη κυριαρχικά δικαιώματα σε όλη της την επικράτεια και απέκτησε δικαιώματα στρατιωτικών εγκαταστάσεων σε όλη την επικράτειά της εκτός της ζώνης των στενών.
Η Ελλάδα υποχρεώθηκε να πληρώσει σε είδος (ελλείψει χρημάτων) τις πολεμικές επανορθώσεις. Η αποπληρωμή έγινε με επέκταση των τουρκικών εδαφών της Ανατολικής Θράκης πέρα από τα όρια της συμφωνίας. Τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος παραχωρήθηκαν στην Τουρκία με τον όρο ότι θα διοικούνταν με ευνοϊκούς όρους για τους Έλληνες. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης έχασε την ιδιότητα του Εθνάρχη και το Πατριαρχείο τέθηκε υπό ειδικό διεθνές νομικό καθεστώς.
Σε αντάλλαγμα, η Τουρκία παραιτήθηκε από όλες τις διεκδικήσεις για τις παλιές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εκτός των συνόρων της και εγγυήθηκε τα δικαιώματα των μειονοτήτων στην Τουρκία. Με ξεχωριστή συμφωνία μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αποφασίστηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών από τις δύο χώρες και η αποστρατικοποίηση κάποιων νησιών του Αιγαίου.
Η ανταλλαγή μειονοτήτων που πραγματοποιήθηκε προκάλεσε μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών. Μετακινήθηκαν από τη Μικρά Ασία στην Ελλάδα 1.650.000 Τούρκοι υπήκοοι, χριστιανικού θρησκεύματος και από την Ελλάδα στην Τουρκία 670.000 Έλληνες υπήκοοι, μουσουλμανικού θρησκεύματος. Η θρησκεία και όχι η ράτσα αποτέλεσε το βασικό κριτήριο για την ανταλλαγη. Σύμφωνα με το άρθρο 2β της συνθήκης χρησιμοποιήθηκε ο όρος Μουσουλμάνοι και όχι Τούρκοι. Αυτό οφείλεται στο ότι κατά την οθωμανική αυτοκρατορία η θρησκεία μετρούσε πολύ περισσότερο από ότι η εθνικότητα και από την άλλη πλευρά η Τουρκία ήθελε όλοι οι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης να παραμείνουν. Στα Βαλκάνια χρησιμοποιείται ο όρος Τούρκος αρκετές φορές ως συνώνυμο με τον μουσουλμάνο επειδή στο σύστημα των Οθωμανικών μιλέτ (ήταν κύριο στοιχείο στην διοίκηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) όλοι οι μουσουλμάνοι ανήκαν σε μια ενιαία κοινότητα.
Μεταξύ των ανταλλάξιμων περιελαμβάνονταν επίσης οι Έλληνες του Πόντου, αλλά και τουρκόφωνοι Έλληνες, όπως τουρκόφωνοι Πόντιοι και Καραμανλήδες, καθώς και ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι, όπως οι Βαλαάδες της Δυτικής Μακεδονίας. Μαζί με τους Έλληνες, πέρασε στην Ελλάδα και αριθμός Αρμενίων και Συροχαλδαίων. Εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή οι Έλληνες κάτοικοι της νομαρχίας της Κωνσταντινούπολης (οι 125.000 μόνιμοι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, των Πριγκηπονήσων και των περιχώρων, οι οποίοι ήταν εγκατεστημένοι πριν από τις 30 Οκτωβρίου 1918) και οι κάτοικοι της Ίμβρου και της Τενέδου (6.000 κάτοικοι), ενώ στην Ελλάδα παρέμειναν 110.000 Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.
