Πέλλα. Η όμορφη πρωτεύουσα της Αρχαίας Μακεδονίας. (φωτογραφίες)

Πέλλα. Η όμορφη πρωτεύουσα της Αρχαίας Μακεδονίας. (φωτογραφίες)

Arxaia Pella 5

Η Πέλλα στους αιώνες

Λίγα είναι τα τοπία που έχουν αλλάξει μορφή τόσο ριζικά από την κλασική αρχαιότητα, όσο αυτό γύρω από την αρχαία Πέλλα. Η απέραντη σημερινή πεδιάδα που απλώνεται στα νότια της πόλης σχηματίστηκε κατά τις δύο τελευταίες χιλιετίες από τις προσχώσεις των τριών μεγάλων ποταμών που εκβάλλουν στην περιφέρειά της: του Αξιού στα ανατολικά της, του Λουδία στα δυτικά και του Αλιάκμονα, που τότε εξέβαλε στα νότια του Θερμαϊκού κόλπου. Δεν είναι γνωστή η προέλευση του ονόματος της πόλης, καθώς πέρα από αβάσιμες μυθολογικές παρετυμολογήσεις, μπορεί κανείς να το αποδώσει είτε από το επίθετο πελλός, δηλαδή σκουρόχρωμος (βλ. επίθετο πελιδνός), από το χρώμα του εδάφους των προσχώσεων, είτε από την αναφορά του Ησύχιου ότι στη μακεδονική διάλεκτο της ελληνικής καλούν πέλλας τους λίθους, επειδή κτίστηκε σε θέση με υπέδαφος βραχώδες, στους νότιους πρόποδες τριών λόφων.

Η Πέλλα στην Κλασική Αρχαιότητα

Η απέραντη σημερινή πεδιάδα που απλώνεται στα νότια της πόλης σχηματίστηκε κατά τις δύο τελευταίες χιλιετίες από τις προσχώσεις των τριών μεγάλων ποταμών που εκβάλλουν στην περιφέρειά της: του Αξιού στα ανατολικά της, του Λουδία στα δυτικά και του Αλιάκμονα, που τότε εξέβαλε στα νότια του Θερμαϊκού κόλπου.

Δεν είναι γνωστή η προέλευση του ονόματος της πόλης, καθώς πέρα από αβάσιμες μυθολογικές παρετυμολογήσεις, μπορεί κανείς να το αποδώσει είτε από το επίθετο πελλός, δηλαδή σκουρόχρωμος (βλ. επίθετο πελιδνός), από το χρώμα του εδάφους των προσχώσεων, είτε από την αναφορά του Ησύχιου ότι στη μακεδονική διάλεκτο της ελληνικής καλούν πέλλας τους λίθους, επειδή κτίστηκε σε θέση με υπέδαφος βραχώδες, στους νότιους πρόποδες τριών λόφων. Στα κλασικά χρόνια η πόλη ήταν παραθαλάσσια, καθώς μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος, ο πρώτος αρχαίος συγγραφέας που την αναφέρει, στην εξιστόρηση της περσικής εισβολής στην Ελλάδα το 480 π.Χ. Μερικές δεκαετίες μετά τους περσικούς πολέμους, στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ., ο βασιλιάς της Μακεδονίας, Αρχέλαος, μεταφέρει την έδρα του από τις Αιγές (τη σημερινή Βεργίνα) στην Πέλλα. Η στρατηγική της θέση ήταν περισσότερο ταιριαστή στις νέες επιδιώξεις των Μακεδόνων, αφού εκτός από λιμάνι ήταν και ένας συγκοινωνιακός κόμβος προς τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, προς τα οποία έμελλε να επεκταθεί το βασίλειο. Ήταν το σημείο εκκίνησης της προς Βορρά διαδρομής για τα Βαλκάνια, μέσω της κοιλάδας του Αξιού, επάνω στη διαδρομή που από το Βόσπορο καταλήγει στην Αδριατική, ενώ προς το Νότο η παραθαλάσσια οδός οδηγούσε προς τη Θεσσαλία και τη νότια Ελλάδα. Ήδη το 380 π.Χ. ο Ξενοφών την αποκαλούσε «μεγίστη των εν Μακεδονία πόλεων», ενώ έφτασε στη μεγαλύτερη έκταση και ακμή της κατά τα χρόνια του Αλέξανδρου Γ΄ και εξής. Παρέμεινε πρωτεύουσα των Μακεδόνων μέχρι την υποταγή τους στους Ρωμαίους το 168 π.Χ. και συνέχισε να ακμάζει πληθυσμιακά και εμπορικά μέχρι τη βίαιη καταστροφή της, πιθανώς από σεισμό, κοντά στα 90 π.Χ. Στο εξής μέρος του πληθυσμού συνέχισε να κατοικεί στο νότιο τμήμα της παλιάς πόλης, αλλά το 30 π.Χ. ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Αύγουστο η ρωμαϊκή αποικία της Πέλλας (στην οποία λειτουργούσε και σταθμός της Εγνατίας οδού), 1,5 χλμ. δυτικά της ελληνιστικής πόλης.

Η περιοχή της Πέλλας από τα βυζαντινά χρόνια μέχρι σήμερα

Η αποικία φαίνεται ότι παίρνει το όνομα του αυτοκράτορα Διοκλητιανού στα τέλη του 3ου αιώνα μ. Χ. και επιβιώνει τουλάχιστο μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα, οπότε υφίσταται μεγάλη καταστροφή. Μέσα στα όριά της δημιουργείται ένα υστεροβυζαντινό κοιμητήριο, και η μνήμη της αρχαίας πόλης διασώζεται από τους συγγραφείς της εποχής.

Οι ξένοι περιηγητές της Μακεδονίας, ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, γνωρίζουν και επισκέπτονται το χώρο, όπου τα εκτεταμένη έλη ακολουθούνται από έναν οικισμό στη λοφώδη τοποθεσία της σημερινής Πέλλας, ο οποίος αναφέρεται με το όνομα Allah-Kilissa, Άγιοι Απόστολοι ή Postol. Μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας μετονομάζεται διαδοχικά σε Άγιοι Απόστολοι, Παλιά Πέλλα και τελικά Πέλλα το 1975.

Η έναρξη των ανασκαφών στην Πέλλα αποφασίστηκε σχεδόν αμέσως μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Με τη χρηματοδότηση της Αρχαιολογικής εταιρείας κατά το 1914 και 1915 ο Έφορος Αρχαιοτήτων της Μακεδονίας, Γ.Π. Οικονόμος ανέσκαψε δύο ελληνιστικές οικίες, αλλά οι πολεμικές περιπέτειες της χώρας διέκοψαν τις ανασκαφές μέχρι το 1957, οπότε εντοπίστηκε το περιστύλιο μιας ακόμη οικίας κατά τη διάρκεια εκσκαφής. Η ανασκαφή ξεκίνησε υπό τη διεύθυνση του Εφόρου Χ. Μακαρόνα και έκτοτε η Αρχαιολογική Υπηρεσία συνέχισε σχεδόν αδιάλειπτα τις ανασκαφές υπό τη διεύθυνση των Φ. Πέτσα, Μ. Σιγανίδου, Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Π. Χρυσοστόμου, Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, ενώ κατά τα τελευταία χρόνια έχει δοθεί ιδιαίτερο βάρος στις αναστηλωτικές εργασίες και την οργάνωση και ανάδειξη του ευρύτερου αρχαιολογικού χώρου με την εποπτεία του Ταμείου Διαχείρισης Πιστώσεων Εκτέλεσης Αρχαιολογικών ΄Εργων. Παράλληλα από το 1983 ξεκίνησε η συστηματική ανασκαφή της Αγοράς της Πέλλας από τον Τομέα Αρχαιολογίας του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, υπό τη διεύθυνση του καθηγητή αρχαιολογίας Ι. Μ. Ακαμάτη.

Η ιστορία του Μακεδονικού βασιλείου

Οι Μακεδνοί ή Μακεδόνες, το όνομα των οποίων παράγεται, όπως και το επίθετο μακρύς, από τη ρίζα μακ- και σημαίνει ‘ψηλός’ ή πιο ελεύθερα ‘αυτός που έρχεται από ψηλά’ ήταν, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ένα φύλο ταυτόσημο με τους Δωριείς, το οποίο αρχικά κατοικούσε στην Πίνδο.

Στις αρχές της τελευταίας προχριστιανικής χιλιετίας οι Μακεδόνες που ήταν κατ’ εξοχήν κτηνοτρόφοι βρίσκονται εγκατεστημένοι στην βόρεια πλευρά του Ολύμπου και στις πλαγιές και τις κοιλάδες του Μακεδονικού όρος (σημερινά Πιέρια). Στα νότια του Αλιάκμονα, στην «Μακεδονίδα γη» του Ηρόδοτου, στους πρόποδες του «Μακεδονικού όρους» βρίσκονται «αι Αιγεαί», ο «τόπος με τα πολλά κατσίκια», η πρώτη πόλη των Μακεδόνων. Χτισμένες στην αφετηρία του δρόμου που διασχίζοντας τα βουνά, οδηγούσε από την μακεδονική λεκάνη προς τον νότο, οι Αιγές ήταν ένα σημαντικότατο κέντρο με κυρίαρχο ρόλο στην περιοχή ήδη από τον 10ο-8ο αι. π.Χ.

Απομονωμένοι στην αυτάρκεια που τους εξασφάλιζαν τα άφθονα κοπάδια, τα δασωμένα βουνά και οι εύφορες κοιλάδες, χωρίς λιμάνια και νησιά, χωρίς να αναγκαστούν να στραφούν στο εμπόριο, χωρίς να χρειαστεί να ανοιχτούν στον κόσμο ιδρύοντας αποικίες, οι Μακεδόνες, όπως και τα άλλα ακριτικά βόρεια και βορειοδυτικά ελληνικά φύλα, έμειναν έξω από τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις του νότου που οδήγησαν στην δημοκρατία και διατήρησαν ως τον 4ο προχριστιανικό αιώνα θεσμούς, ήθη και παραδόσεις που χαρακτηρίζουν την κοινωνία του Ομήρου, μια κοινωνία στηριγμένη στην αριστοκρατική δομή των γενών και της πατροπαράδοτης βασιλείας.

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο στα μέσα του 7ου αι. π.Χ., ενώ στη νότια Ελλάδα η παλιά ιεραρχία κατέρρεε, ο Περδίκκας, ένας Δωριέας από το Άργος, γίνεται βασιλιάς των Μακεδόνων και εγκαθιδρύει την δυναστεία των Τημενιδών που θα κυβερνήσει για τρεισήμισι αιώνες και θα δώσει στην παγκόσμια ιστορία δύο από τους πιο συναρπαστικούς ήρωες της, τον Φίλιππο Β΄ και τον Μεγαλέξανδρο.

Ιστορία της Πέλλας

Η πόλη ιδρύθηκε από τον Αρχέλαο Α' (413-399 π.Χ.) ή από τον Αμύντα Γ' για να γίνει η νέα πρωτεύουσα του Μακεδονικού κράτους αντί των Αιγών (Βεργίνα) . Η Πέλλα παρέμεινε πρωτεύουσα μέχρι την κατάλυση του Μακεδονικού κράτους από τους Ρωμαίους , οι οποίοι την λεηλάτησαν και μετέφεραν τους θησαυρούς της στη Ρώμη . Αργότερα η πόλη καταστράφηκε από σεισμό και στη συνέχεια ανοικοδομήθηκε . Περί το 180 μΧ ο Λουκιανός μας πληροφορεί ότι "είναι πια ασήμαντη και με λιγοστούς κατοίκους" .

Η παλαιότερη αναφορά που έχουμε για την Πέλλα είναι από τον Ηρόδοτο κατά την περιγραφή της εκστρατείας των Περσών και από το Θουκυδίδη κατά την περιγραφή της Μακεδονικής επέκτασης και του πολέμου κατά του Σιτάλκη , βασιλιά των Θρακών . Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα , στην αρχή του 4ου αιώνα π.Χ. ήταν η μεγαλύτερη πόλη της Μακεδονίας . Η πόλη προσέλκυσε φημισμένους καλλιτέχνες της εποχής , όπως ο ζωγράφος Ζεύξις , ο ποιητής Τιμόθεος ο Μιλήσιος και ο Ευριπίδης , ο οποίος και πέθανε εκεί γράφοντας την τραγωδία Αρχέλαος . Μετά το βίαιο θάνατο του Αρχελάου η ανάπτυξη του κράτους ανακόπτεται. Το μεγάλο του έργο συνεχίστηκε μετά από μερικές δεκαετίες, από τον Φίλιππο Β' (360-336 π.Χ.). Η προσπάθεια του Φιλίππου δεν περιορίστηκε μόνο στην εσωτερική ανάπτυξη, αλλά στράφηκε κυρίως στην επέκταση της πολιτικής δύναμης της Μακεδονίας. Στα χρόνια αυτά η Πέλλα φτάνει σε πλήρη ακμή, γίνεται "η μεγίστη τών εν Μακεδονία πόλεων" (Ξενοφών Ελληνικά V,2,13) και η ακτινοβολία της εξαπλώνεται σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο με τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου Γ΄ (336-323 π.Χ.)Μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου ατέλειωτες διαμάχες ξεσπούν μεταξύ των διαδόχων του, μέχρι την άνοδο στον θρόνο του Αντίγονου Γονατά (276-239 π.Χ.). Πελλαίοι απόμαχοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου ίδρυσαν ομώνυμη αποικία στην Δεκάπολη της Παλαιστίνης, στην ενδοχώρα της Συρίας μια άλλη Πέλλα και στον Περσικό κόλπο τον Πελλαίο δήμο. Κατά την περίοδο του Αντίγονου Γονατά η πόλη έφτασε στη ακμή της (σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα).

Η Πέλλα αναφέρεται αργότερα από τον Πολύβιο και τον Λίβιο ως η έδρα του βασιλείου του Φίλιππου Ε' και του Περσέα του Μακεδόνα κατά τους Μακεδονικούς πολέμους . Ο Λίβιος μας δίνει τη μόνη περιγραφή της πόλης , όπως την είδε ο Ρωμαίος Λούκιος Αιμίλιος Παύλος ο Μακεδονικός , νικητής της Μάχης της Πύδνας:

"...και αυτός είδε ότι δεν επελέγη άδικα σαν θέση βασιλικής κατοικίας. Είναι τοποθετημένη στη νοτιοδυτική πλαγιά ενός λόφου και περιβάλλεται από βάλτο πολύ βαθύ για να διασχιστεί με τα πόδια χειμώνα-καλοκαίρι. Η ακρόπολη, η οποία είναι κοντά στη πόλη, βρίσκεται μέσα στο βάλτο και εξέχει σαν νησί, είναι δε χτισμένη πάνω σε γιγαντιαία θεμέλια που αντέχουν τείχη πάνω τους και προστατεύουν από την εισχώρηση των υδάτων της λίμνης. Από μακριά φαίνεται σα να είναι συνέχεια του τείχους της πόλης, αλλά στην πραγματικότητα είναι ξεχωριστή και ανάμεσα στα δύο τείχη υπάρχει ένα κανάλι. Η ακρόπολη ενώνεται με την πόλη με μια γέφυρα, έτσι αποκόπτονται όλες οι πλευρές πρόσβασης για έναν εξωτερικό εχθρό και αν ο βασιλιάς φυλακίσει κάποιον εκεί δεν υπάρχει τρόπος διαφυγής εκτός από τη γέφυρα, η οποία φυλάσσεται εύκολα."

Στη ρωμαϊκή επαρχία της Μακεδονίας η Πέλλα ήταν πρωτεύουσα του τρίτου διαμερίσματος και πιθανώς η έδρα του Ρωμαίου κυβερνήτη. Από την Πέλλα διερχόταν η Αρχαία Εγνατία Οδός και ήταν σημαντικός σταθμός μεταξύ Δυρράχειου και Θεσσαλονίκης . Ο Κικέρων έμεινε εκεί το 58 π.Χ., αλλά η θέση του επάρχου την εποχή εκείνη είχε μεταφερθεί στη Θεσσαλονίκη. Η πόλη έπεσε σε παρακμή για άγνωστους λόγους (μάλλον λόγω σεισμού) προς το τέλος του 1ου π.Χ. αιώνα.

Το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας

Το Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο της Πέλλας βρίσκεται στο δυτικό άκρο του σύγχρονου οικισμού. Πρόκειται για ένα νεόδμητο μουσείο, του οποίου οι διακριτικοί όγκοι και οι λιτές γραμμές είναι απόλυτα προσαρμοσμένα στη μορφολογία του εδάφους. Αποτελεί ένα νέο όσο και σύγχρονο μουσείο με σαφή προσανατολισμό προς τον επισκέπτη.

Η μουσειολογική πρόταση και οργάνωση, οι βοηθητικοί χώροι, η σύνδεση με τον αρχαιολογικό χώρο (μελλοντικά ο επισκέπτης του αρχαιολογικού χώρου θα καταλήγει στο μουσείο όπου θα ολοκληρώνει τη γνώση του για τον ελληνιστικό πολιτισμό της Πέλλας) και κυρίως η σπουδαιότητα των μόνιμων συλλογών το ορίζουν ως ένα σημαντικό μουσείο και την επίσκεψη του μια εμπειρία που δεν θα πρέπει να παραληφθεί.